Lau herri daude parkearen barnean. Guztiek ere Arabako kultura ondare bikaina gorde dute. Leku horietako elizek, ermitek, tumuluek, menhirrek eta beste monumentu batzuek naturagune horretako gizabanakoen historia kontatzen digute. Azken batean, Valderejoko naturaz gozatzeko osagarri bikainak dira.

RIBERA

Haranaren hegoaldean kokatuta dago, Purongo haitzartearen aurretik, baina gaur egun guztiz abandonatuta dagoen herria da. Eraikin guztiak erortzear daude, muino txiki batean kokatutako eliza ez ezik. Done Ezteberen omenezkoa da, erromanikoa, eta barnean pintura interesgarriak daude. Beste elementu interesgarri batzuk atariko kapitelak dira, Erdi Aroko marrazki bereziak dituztenak, baita XV. mende erdialdeko erretaula ere. Hala ere, azken hori gaur egun Gasteizko Arte Ederren Museoan dago.

Margolanak

XX. mendeko 80ko hamarkadan Riberako Done Eztebe elizaren barnean estilo gotikoko mural batzuk deskubritu zituzten,  eta horietan Bibliako hainbat pasarte jorratzen dira, besteak beste paradisutik kanporatu zituztenekoa. Done Laurendiren margolan bat ere badago, haran honetako zaindariarena. Margolanak oso garrantzitsuak dira, Arabako tenpluetan ez baitira Erdi Aroko mural asko aurkitu.

LALASTRA

Herri honetan egon zen Valderejoko Udala urte askoan zehar. Gaur egun Parke Naturalerako sarrera bertan dago kokatuta. Bertan daude zenbait zerbitzu, besteak beste parketxea eta Landa Interpretazioko Zentroa. Haran honetako beste herriek bezala, forua jaso zuen 1273. urtean. Bertako monumentuen artean nabarmentzekoak dira Santa Helena eliza, bere Errenazimendu garaiko hilobiarekin, atean oraindik ere garai Erromanikoko hondarrak dituelarik. Horrez gain, antzinako bizimodua nolakoa zen ikasteko hainbat elementu ikusi daitezke, besteak beste hauek: errota, garbitokia, ogia egiteko labea, ferratzeko zaldikoa, bolatokia, eta abar. Lalastrako kaleetatik paseatzean abandonatutako hainbat etxe ikusi daitezke, baina haran honetako herri guztietatik bakarrik bitan daude biztanleak urte osoan zehar, eta hau da horietako bat.

Gurutzarria

Lalastrara iritsi baino zertxobait aurretik, Boveda bidea gurutzatzean, gurutzarri interesgarria dago. Harrizko zutabe batean burdinazko gurutze bat dago, dirudienez XVI. mendekoa dena.

Ferratzeko zaldikoa

Antzina, laborantza lanetarako animaliak erabiltzen zituzten, besteak beste zaldiak, astoak edo idiak, eta horiek mugitzen zituzten gurdiak eta goldeak, eta horretarako beharrezkoa zen animaliei ferrak jartzea apatxetan. Modu erosoan ganaduari eusteko eta “zapata” horiek jartzeko egurrezko egitura da hain zuzen ere ferratzeko zaldikoa.

VILLAMARDONES

Vallegrullgo kareharrizko paretekiko bertikalki kokatuta Villamardones herria dago, aurreko mendeko 70ko hamarkadan abandonatua izan zena. Bertan bi monasterio egon ziren, X. eta XI. mendekoak, bata Santiagoren omenezkoa eta bestea Santa Mariaren omenezkoa. Gaur egun Haraneko Andre Mariaren Elizako hondarrak ikusi daitezke ehunka urte dituen hagin baten ondoan, eta bertan dago baita ere Done Laurendiko ermitara doan bidexka. Erretaula nagusia barrokoa zen. Elizako kanpai-horma Angostoko Andre Mariaren monasteriora eraman zuten.

Done Laurendi ermita

Anderejeko mendizerraren gainean, ia-ia haran guztia menderatzen, orain dela gutxi eraberritutako Done Laurendiren ermita dago, Valderejoko zaindariarena hain zuzen ere. Antzina bi erromeria antolatzen zituzten bertan, bata Done Joanetan (ekainaren 24an) eta bestea abuztuaren 10ean; gaur egun santu titularraren jaiegun gisa berreskuratu da.

Errota

Lalastra eta Villamardones artean, Puron ibaiaren ertzean, errota txiki bat dago. Nahiz eta antzina Valderejo bezalako landa inguruetan garia bizirauteko ezinbesteko elementua izan, gari hori Donemiliaga izeneko alboko herrira eramaten zuten ehotzera. Lalastrako errota, haranean zeuden beste batzuekin batera, neguan erabiltzen zen bakarrik garagarra eta oloa ehotzeko, ganadua elikatzeko erabiltzen zituztenak.

Valderejoko Parke Naturalean azpimarratu beharreko zenbait puntu geologiko daude, bereziak direnak urriak, aberatsak edo ederrak direlako: fosilak, trabertinoak, kaltzita kristalak txakur hortzetan, diaklasak, ikusgarriak diren faila eremuak, putzuak sortzen dituzten iturburuak, ibaia mehartutako lekuak eta abar. Interesgarriak dira Boveda mendizerrako lapiaza edo Anderejoko dolina zelaia.

PURON IBAIAREN HAITZARTEA

Puron ibaiaren haitzartea Valderejoko Parke Naturalaren barnean dago, Arzena mendizerran. Puron ibaia Valderejotik igarotzen da Goi Kretazikoko kareharriz eta margaz osatutako Valderejoko antiklinalaren hegoaldeko alpea zulatuz. Trazadura sigi-sagan doa, haitzarte estuetatik eta haran zabaletatik igarotzen delarik alpearen egitura definitzen duten igarobide margoko ortoklinalak eta kareharrizko barra monoklinalak daudelako.  

Puron ibaiaren haitzartea ibaiak aipatutako kareharrizko barra bat zeharkatzen duen lekuan kokatuta dago. Haitzartean bertako paretetan ondo atxikitako sedimentu betegarri tobazeoa dago, eta zenbait puntutan potentziako 25 metro dituzten terrazak sortzen dira.

Informazio gehiago

Valderejoko parke naturalean bi aisiagune daude::

- Lalastrako aisiagunea, parketxearen atzean dagoena, Lalastra herrian (Araba). Egurrezko mahai eta eserlekuak ditu, baita ere zona estalia, zabuak, barbakoak, komunak, edateko ura eta zabor bilketa. Aparkalekua herrirako sarreran dago eta 50 beribilentzako eta 20 autokarabanarentzako lekua du. Badago beste aparkaleku bat, herrira heldu baino lehen (bidegurutzeko aparkalekua), 15 beribilentzako lekuarekin. Desgaituentzako aparkalekua badago, parketxearen ondoan. Erabiltzeko, harreralekuan eskatu behar da.

- Riberako aisiagunea, hustutako Ribera herrian (Araba). Egurrezko mahai eta eserlekuak ditu, eta oinez baino ez dago hara heltzerik.

Lalastrako aparkalekua parke naturalera sartzeko toki bakarra da. Debekatuta dago ibilgailua herrigunearen barruan aparkatzea (bertako biztanleak eta baimenduak izan ezik).

Erabilera arauak

Etxeko txikienentzako planik egin nahi baduzu, parke naturalean baliabide ugari dituzu eskura.

Ondoko ideiak proposatzen dizkizugu:

• Interpretazio ibilbidea Lalastra herrian. Villamardonesera bidean zenbait elementu etnografiko bisitatu daitezke, besteak beste museo etnografikoa, ferratzeko zaldikoa, garbitokia, bolatokia, elizako eguzki erlojua, ogia egiteko labea eta errota.
• Piknikak egiteko gunea dago Lalastrako atsedenlekuan, zabu, askaldegi, barbakoa eta guzti.
• Bisitatu Parketxea eta ezagutu hobeto inguruko ondare naturala. Seguru maketa asko gustatzen zaizuela. Eraikin osora sar daiteke jaioberrien kotxeekin eta fardelak aldatzeko guneak daude komunetan.
• Ikusi ezazue parketxe atzean dagoen hegaztien begiratokia.

Ibilbideren bat egin nahi baduzu, ondoko proposamenak dituzu egokienak:

• 1. Puron bidea- haitzartea: ibilbideak 10,4 km-ko distantzia du eta gutxi gorabeherako desnibela 300 m-koa da; joan-etorria egiteko 3 ordu eta 15 minutu inguru beharko dituzue. Oso gomendagarria da 7 urte baino gehiagoko ume mendizaleentzat.
• 2. Done Laurendiko bidea egokia da baita ere familiarekin egiteko, oso polita baita (baso eta ikuspegi ezberdinak…). Distantzia haitzarteko ibilbidearen erdia da, hau da, 5,2 km joan-etorrian, eta desnibela 250 metro ingurukoa da; ibilbide osoa egiteko ordubete eta 40 minutu inguru beharko dituzue. Errotatik eta Villamardonesko herri abandonatutik pasatzen da, eta zailtasun bakarra azken 200 metroak dira desnibela altua baita, baina hala ere, nahiko tarte motza denez, ez da esfortzu fisiko gehiegirik egin behar.
• 3. 7 urte baino gutxiago duten umeekin alemaniarren urtegiraino joateko aukera dago. Lahozetik 10 minutura dago (525 metrora), eta bertan hainbat anfibio eta lore ikusi daitezke zelaietan.
• 4. Beste aukera bat Villamardones herri abandonatura joatea da (1,16 km Done Laurendi bidetik), eta ehunka urte dituen haginaren ondoan merienda jatea.
• 5. Bukatzeko, 5 km-ko ibilbide didaktiko bat dago, zailtasun baxua duena, eta ordubete eta 30 minutuan egin daitekeena. Ibilbidean zehar hainbat azalpen ohol daude, ikusi ditzakegun baliabide natural guztiei buruzko informazioa jasotzen dutenak. Oholak ikusmen desgaitasunak dituzten pertsonentzako ere egokituta daude, azalpenak braillez ere idatzita daudelako.

Familientzako jarduera ugari antolatzen ditugu urte osoan zehar. Eman izena gure newsletterra jasotzeko eta guztiaren berri izateko

Harpidetu zaitez gure newsletterrera

Zabalate ibilbidea egitean Parke Naturaleko baso ekosistema nagusiak ikusten dira. Ibilbidearen luzera eta desnibel baxua direla-eta, hezkuntza helburuetarako erabiltzen den ibilbidea da, baina horrez gain, paisaia elementu ederrak ditu, begirada bakar batekin Valderejoko mendi nagusiak ikusi baitaitezke.

Toki interesgarriak

Valderejoko elementu nagusienetako bat basoak dira. Fauna espezie oso interesgarriak bizi dira basoetan, eta horien barne daude baso hegaztiz osatutako komunitateak (amilotxak, kaskabeltzak eta garrapoak), saguzarrak eta anfibioak.

Argibide gehiago

Ezinbestean bisitatu beharreko begiratokia da Done Laurendi ermita, bertatik Valderejoko erreferentziazko leku ia gehienak ikusi baitaitezke. Inguru horrek laburbildu egiten ditu naturak gizakien okupazioarekin eta baliabideen erabilerarekin izandako gorabeherak. Azken finean, Historiaurretik gaur egunera arte paisaia eraldatu duten jarduerak ikusi daitezke.

Toki interesgarriak

Done Laurendi ermitatik paisaia ederra ikusi daiteke, altueran eta parkeko erdigunean kokatuta baitago -Valderejoko erdi-erdian dago-, eta horrez gain, santutegia dago, eta haraneko herrietako biztanleak abuztuaren 10ean bertara  joaten dira erromesaldian, erromeria izaten baitute.

Argibide gehiago

Ibilbide zoragarri honetan, Lalastratik eta Lahozetik Purongo iturburua zeharkatuko dugu Parke Naturaleko goi lautadetatik. Paisaia zoragarriez gain Valderejoko tolesdura antiklinalaren egitura geologiko interesgarria dago, baita Castrilloko bizkarreko arkeologia aztarnategiak eta El Gustalgo menhirra ere.

Toki interesgarriak

Ibilbide hau ezinbestekoa da Parke Naturaleko egitura geologikoa ezagutzeko, Valderejo-San Zadornileko tolesdura antiklinal guztia ikusten baita, zeinaren ipar-mendebalde/hego-ekialde ardatzak haranaren norabidea eta hura mugatzen duten erliebeak antolatzen dituen.

Argibide gehiago

Riberatik Purongo haitzartera, Santa Anatik igarota

Riberan errepidea hartuko dugu, antzina Villafriara zihoan bidea. 500 metro ingurura, tentsio altuko kable batzuen ondoan, eskuineko bidea hartuko dugu. Zelai bat igaroko dugu makal batzuetara iritsi arte, eta hortik Anpo errekastoa zeharkatuko dugu. Elorri beltz eta zurien arteko bide batetik jaitsi eta hesiak igaro ondoren aurrera jarraituko dugu erkametz artean, zelai batera iritsi arte. Zelaia gurutzatu eta gora jarraituko dugu pinudiaren ertzeraino. Denbora gutxian pinudi batean sartuko gara.

Egoera eskasean dagoen errepidera iristean, ezkerrera jarraitu behar da metro gutxi batzuk, eta ondoren eskuineko bidetik jarraitu behar da, hesiarekiko paraleloan. Hasi garenetik 30 minutu inguruan Santa Ana mendi lepora iritsiko gara. Hortik 1.042 metrora dagoen tontorrera joan gaitezke (15 min). Hementxe hasiko da jaitsiera, arte eta azeri mahats artetik, Purongo haitzartera arte. Hesiak igaro ondoren eskuineko bidetik jarraitu behar da garangorri, arte eta gogortxu artean, jaitsieraren bukaerako haitzarteaz disfrutatuz. Haitzartera iristean Purongo bidetik jarraitu Riberara arte edo Herranera jaitsi. 

Lalastratik Riberara Portillako zelaietatik

Ibilbidea Lalastran hasten da, eta ondoren Interpretazio Zentroaren aurreko seinaleztatutako bidea hartuko dugu, eta metalezko hesia igaro ondoren ezkerrera egin eta pixkanaka gora egingo dugu pinu artean.

Beste hesi bat inguratu ondoren landareak aldatu egiten dira, eta orain ipuru basoak ikusiko ditugu. 30-45 minutu ondoren Portillako zelaietara iritsiko gara, eta jada arteak ikusiko ditugu. Eskuinean Puron bidera jaisten den bidea albo batera utzi eta Lalastrara itzuli gaitezke ibaiari jarraiki, eta beraz, ibilbide motzagoa egiteko aukera dago. Aurrera jarraituta bidegurutze bat dago, eta ezkerreko bidetik jarraitu behar da pinu eta pagoen artetik beste bidegurutze batera iritsi arte, eta hortik eskuinetara jaisten hasiko gara. Putzu txiki bat igaro ondoren bidegurutzean ezkerrera joan behar gara.

Hesi bat zeharkatu eta Ribera harana eta Santa Ana haitza ederrak ikusiko ditugu. Landare gehienak orain arteak dira, pinu eta erkametz batzuk ere badaudelarik. Berriz ere ezkerreko hesiak igaro eta zelaietatik behera jarraituko dugu, linea elektriko baten azpitik igaroz. Azkenean Riberara iritsiko gara

Riberatik Vallegrullera

Bide hau Ribera izeneko abandonatutako herrian hastean da. Herria zeharkatu ondoren, eskuinera egiten duen bide batetik jarraituko dugu. Zelai batzuk igaro ondoren, bidea pinudi zoragarri batean sartzen da, eta pixkanaka geroz eta altuago egongo gara. Pinu gorrien artean pago zoragarriak ikusi daitezke. Aurrera egin ahala, ezkerrean harrizko hesi handi bat atzean utziko dugu, Vallegrull mendiaren ipar-ekialdean dagoena. Haitz horietan jartzen dituzte habiak sai arreek.

Gorako bidea pinudi barrutik egiten da; aldapa ez da hain handia, eta horrela iritsiko gara La Sierra bidera. Hemen, Done Laurendi ermitara joan gaitezke eskuinera doan bidea hartuz. Bertatik joan gaitezke ondoren Villamardones izeneko abandonatutako herrira, eta ondoren Lalastrara, eta azkenik, Puron bidetik Riberara itzuliko gara.

Vallegrullera igotzeko ezkerrera egin beharko dugu, eta pinu gorri batzuen ondotik gora egiten hasiko gara. Igoera nahikoa gogorra da, eta bukatzean gailurraren gandorrera iritsiko gara. Ezkerrera bira egin eta paseo motz eta leun bat egingo dugu alde batera eta bestera dauden paisaia zoragarriak disfrutatuz, eta halaxe iritsiko gara 1226 metro dituen Vallegrullgo tontorrera. 

Villamardonestik Done Laurendi ermitara

Lalastratik, errepide zaharretik joanez gero, Villamardones izeneko abandonatutako herrira iritsiko gara. Hondarretan dagoen elizaren aurrean kokatutako hagin bat izango da gure erreferentzia malda txikia duen bidea hartzeko. Eskuinean pinu gorriz eta pago ederrez osatutako baso batean sartuko gara, eta pixkanaka igoz ermitaraino iritsiko gara. Basoa igaro ondoren malda handiagoa da.

Iritsi garela jakingo dugu haitzen ondoan kokatutako metalezko gurutze handia ikustean. Hor, haranaren lautada zoragarria ikusiko dugu, baita Boveda eta Gobea mendateetako haitzak ere. Done Laurendi ermitatik Vallegrull bidearekin lotura egin daiteke Riberara jaisteko edo Vallegrull mendiaren tontorrera joan gaitezke. Sierra bidea ere hartu genezake.    

Ordezko bideak

Ezkerrera jarraitu ermitarako bidean zelaietatik, pinu txikien eta ipuruen artetik, eta “El Cubo” izenez ezagutzen den ingurura arte jaitsi. Bertan, 100 metro oinez egin ondoren, hegaztien behatoki batera iritsiko gara, eta bertatik Vallegrullgo harkaitzak ikusiko ditugu. Putzutik behera egingo dugu ipuru baso batetik, eta ezkerrean utziko dugu hesi bat. Ondoren, bidea pagadi basoetan sartzen da.

Ezkerrerako bihurgunearen ondoren eremu txiki batera iritsiko gara eta berriz ere pagadi eta hurrondo artean sartu eta Villamardonesko haginera iritsiko gara.  

Lalastratik La Sierra mendatera

Lalastratik abiatuko gara errepidetik, San Zadornil-erako norabidean. 200 metrora antzinako gurutzadura dago, eta bertan, ezkerrean dagoen bidea hartu behar da, inguruan elorri zuriak, gereziondoak, arrosak, astigarrak eta abar dituena, guztiek ere hesi natural garrantzitsua osatzen dutelarik. Bidea gorantz hasten da, alde bietan zereal zelaiak ikusten direlarik.

Malda gogorragoa bihurtzen denean, pinu gorriz osatutako pinudian sartuko gara, eta lehendabizi eskuinera egin beharko dugu eta gero ezkerrera, eta azken bihurgune horretan pinudian sartzen den bidea eskuinetara utziko dugu. Landarediaren artean arteak daude, pixkanaka pinu gorriak ordezkatzen dituztenak. Bideari jarraituz La Sierra mendatearen gaineko aldera iritsiko gara (1.100 m), eta hortik parke osoa eta paraleloan dagoen Valderejoko harana ikusiko ditugu, bertan dagoelarik Boveda herria.

Goian gaudela, eskuineko bide bati jarraituz, 1.116 metro dituen Arrayuelas mendira joan gaitezke. Era berean, mendatetik ezkerrera joanez gero, La Sierra bidearekiko lotura aurkituko dugu.     

Lahozetik Leron mendatera

Lahozetik abiatuz herriaren eskuineko aldera doan bide bat hartuko dugu, eta hala, Paules haranera sartuko gara. Metro gutxira urmael bat igaro, hesiak zeharkatu eta errekasto batera iritsiko gara. Errekastoa gurutzatu eta finka baten muga ikusiko dugu ezkerreko aldean.

Ondoren, bidearen ezkerreko aldean larre bat eta eskuinean sasiz eta arrosaz estalitako ezponda aurkituko ditugu. Pinu gorriz osatutako baso baten beheko aldetik joango gara, eta metalezko atea zeharkatu ondoren Lerongo mendatera igoko gara pixkanaka. Pixkanaka pagadi itzaltsua eta iluna agertzen da pinudiaren ondoren. Igotzen garen heinean, basoa argitzen joaten da. Leron mendatera iritsi ondoren, Recuencoko mendi gailurra (1.240 m) ikusi daiteke, zeina igotzeko egokia den.

Eremu honetatik haraneko goiko aldeetan nagusi diren haitzak ikusi daitezke, sai arreek habiak jartzen dituztelarik horietan. La Sierrako bidetik eskuinera joan gaitezke eta Boveda bidearekin lotzean, Lalastrara joan.  

Lahozetik Barreron mendatera

Lalastratik Lahozera joan beharko gara, hortik abiatzen baita bidea. Herria ezkerrean utzi ondoren lehendabizi metalezko hesi bat zeharkatuko dugu, eta metro batzuk aurrerago, Puron ibaia zeharkatuko dugu. Errepidearen alde bietan landare ikusgarriak daude. Segituan lezkak hasten diren urmael batera iritsiko gara. Ondoren, bidea eskuinetara utzi eta aurrean lotura bat hasten da, Puron ibaiarekiko paraleloa dena, eta hortik La Sierra bidera iritsiko gara, Barreron mendatean. Ezkerrera joan eta Coronas mendatera jaisten garen heinean, paisaia ikusgarria bihurtzen da; Vallegrullgo kareharrizko hormak (ezkerrean), Recuencotik Arrayuelasera doazenak (eskuinean) eta Lahoz eta Lalastra herriak ikusten diren haran zabala.

Ordezko bideak: Coronas mendatean La Sierra bidera arte jarraitu eskuinetara, eta Barreronen lotura bidea hartu, Puron ibaitik gertu doana, berriz ere Puron-Coronas ibilbidera iristeko, eta hortik Lahoz herriraino. 

La Sierrako mendatetik Done Laurendi ermitaraino

Bovedako bideko azken zatian hasten da, La Sierra mendateko gainaldean. Gutxi markatutako bide bat ezkerrera doa eta Recuencoko mendi tontorrerainoko gandorra igarotzen du.

Bide haitz artetik doa, hainbat lore ikusi daitezkeelarik. Geroago pagadi bat dago, eta hura igarotzean, ezkerreko aldean oso argi ikusten da Lahoz herria, eta atzean Recuencoko mendi gailurra.

Ezkerrean gurutze bat atzean utzi ondoren, Leron mendateko muinoraino iritsiko gara. Altitude horietako landaredia nagusia txilarrek osatzen dute. Hemendik haranera jaisteko aukera dago Lerongo bidetik edo Recuencora ere igo gaitezke. Haitzak inguratuz, bidean aurrera egiten da pago eta pinu txikien artean, eta Barreron mendatera iritsiko gara. Bertan, Puron-Coronas bidearekiko lotura egin daiteke eta Lahozera jaitsi.

Aurrera jarraituz Done Laurengi ermita eta Vallegrull mendia ikusi daitezke. Bidegurutzera iristean aurrera jarraitu eta Done Laurendi ermitara iritsiko gara, haranaren zaindariaren ermitara. Hortik Vallegrullera jaitsi gaitezke, edo Done Laurendi bidetik Villamardonesera joan gaitezke.